نگاهی به ابریشم بافی و سابقه دیرینه آن در استان گلستان

ابریشم به عنوان ظریفترین ، محکم‌ترین، پردوام‌ترین و پرجلاترین نخ جهان از سابقه‌ای به قدمت تمدن بشری برخوردار بوده است و از زمان اکتشاف تاکنون در بیشتر سرزمین‌های ابریشم پرور، اصلی‌ترین مورد مصرف آن بافت برخی از انواع قالی و قالیچه نیز از ابریشم استفاده کرده در کنار صادرات فرش‌های پشمی، فرش‌های ابریشمی ایران نیز با بهره‌گیری از ارزش‌های هنری فراوان، در دیگر کشورهای جهان از جایگاه خاصی برخوردار بوده است.
با توجه به فرهنگ دیرینه نقاط مختلف کشور و سنت‌های مردم، بافت انواع پارچه، روسری، چادرشب و دستمال ابریشمی در مناطق مختلف کشور انجام می‌گیردتولیدات ابریشمی آن شامل پارچه‌های لباس تمام ابریشم، وسری، شال گردن، چادرشب و نوار ابریشمی حاشیه لباس است.
پارچه‌های ابریشمی الوان با طرح‌های ساده ، راه راه و چهارخانه که توسط دستگاه بافت دستی با عرض تقریبی 40-30 سانتیمتر و به طول چله 100 متر و یا بیشتر تولید می‌شود غالباً در مناطق رامیان ، مینودشت و ترکمن صحرا بافته می‌شود که در طرح و نقش تولیدات این دو منطقه تفاوت‌های محسوسی مشاهده می‌شود و ریشه در فرهنگ‌ها و سنت‌ها دارد.
« بنا به شواهد تاریخی ، کشف کرم ابریشم و پرورش آن برای نخستین بار در چین باستان اتفاق افتاد. اما بهرحال پس از حدود سه هزار سال پنهان کاری ، دیگر جوامع از شیوه پرورش و تهیه ابریشم اطلاع یافتند. پرورش کرم ابریشم بتدریج در جوامع مختلف خصوصاً ژاپن و ایران گسترش یافت و یافته‌های حفاری مارلیک و چراغعلی تپه گویای رشد صنعت ریسندگی و بافندگی مردم روستانشین ایران در دوره ماقبل تاریخ است.
در محدوده فعلی استان گلستان (که در گذشته به نام گرگان بوده) ابریشم‌بافی و تولید آن دارای سابقه‌ای دیرینه است . با توجه به منابع تاریخی ، در دوره حمله مغولان و عهد صفویه ، گرگان یکی از مناطق مهم تولید ابریشم ایران بوده است. لازم بذکر است که پارچه‌های بافته شده در منطقه گرگان و دشت به سبک پارچه‌های ابریشمی چینی است.
مواد اولیه آن شامل الیاف ابریشمی ، رنگ ، نخ‌های طلایی و نقره‌ای است. الیاف ابریشمی ، چله و پود آن را تشکیل داده و نخ چله 4 یا 5 لا است و ابریشم جفت بافت بعنوان پود عمل می‌کند. نخ‌های طلایی و نقره‌ای برای تزئین در پود استفاده می‌شود.
یکی از ابزارهای اصلی بافت ، دار یا دستگاه بافت است که شامل یک نورد چوبی می‌شود و عملکرد آن در دستگاه محکم کردن نخ ابریشم و تابیدن پارچه به دور آن و ردیف‌کردن نخ‌ها جهت بافندگی است. از دیگر بخش‌های دستگاه بافت ، نورد‌گردان ، پایه ، شانه ، قرقره و پدال است.
سایر ابزارها :‌ ماکو ، ماسوره کوچک و بزرگ ، گورد و چرخ ابریشم ریسی است.
قبل از بافت پارچه نخست باید ابریشم تهیه کرد. بنابراین پس از پرورش کرم ابریشم ، پیله‌های بدست آمده را جهت تهیه ابریشم خام داخل پاتیل آب جوش ریخته و به کمک دو نفر با بهم زدن پیله و پیدا کردن سر تارها ، امر ابریشم‌کشی صورت می‌پذیرد. پس از پاک کردن ابریشم ، آنرا تاب داده و نخ تولید می‌شود. سپس سفیدگری توسط خاکستر انجام شده و آنگاه رنگرزی الیاف صورت می‌گیرد.
رایج‌ترین رنگ‌های مورد استفاده در ابریشم‌بافی رنگ‌های آبی ، قرمز ، سبز و مشکی است که در گذشته از رنگ‌های طبیعی چون روناس ، پوست گردو ، پوست انار و ... استفاده می‌شده که دارای ثبات بالایی بوده ولی امروزه از رنگ‌های شیمیایی با دوام کم ، استفاده می‌کنند.
جهت چله‌کشی در بافت پارچه‌های ابریشمی ، از روش چله‌دوانی و بصورت ماسوره استفاده می‌شود و هر 80 تار یک چله به حساب می‌آید و برای بافت از 10 چله استفاده می‌کنند. تارها باید از گورد و از بین دندانه‌های شانه عبور کنند.
پس از آماده شدن دار، بافنده بافت را با فشار پدال شروع کرده و موجبات بازشدن تارها از هم، و عبور پود ازآن فضا را فراهم می‌سازد. آنگاه شانه را محکم برروی پودها می‌کوبد. بهمین ترتیب با تکرار این مرحله طرح خاصی که از قبل طراحی شده بافته می‌شود.
لازم بذکر است در بافته‌های ترکمنی و رامیان اختلافاتی در زمینه طرح و رنگ وجود داشته است. بعنوان مثال در بافته‌های ترکمنی بیشتر از طرح راه راه عمودی و حاشیه‌دار استفاده می‌کنند اما در مناطق رامیان و مینودشت اغلب از چهارخانه و حاشیه دار بهره می‌گیرند.
امروزه در نقاط مختلف این استان بویژه در رامیان و مینودشت و بخشی از مناطق ترکمن‌نشین همچون روستاهای نزدیک کلاله ، بافت پارچه و سایر محصولات ابریشمی صورت می‌پذیرد. بایندر ، پیش کمر ، قازان قیه ، شارلق ، دالی بوقاج و در ناحیه جرگلان و اکثریت روستاهای آن از باقلق تا حصارچه رواج دارد.
علاوه بر مناطق مذکور در روستاهایی همچون النگ ، شاهکوه (چهارباغ) و سرکلاته (کردکوی) این فعالیت به شکل محدودتری انجام می‌شود.
تولیدات ابریشمی شامل پارچه‌های لباس تمام ابریشم ، روسری ، شال گردن ، چادرشب ، نوار ابریشمی حاشیه لباس ، دستمال ، حوله ، سفره و ... است. البته با رواج پارچه‌های مصنوعی ارزان قیمت کاربرد ابریشم بعنوان پوشاک از بین رفته و تنها در مراسم عروسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما در مناطق ترکمن‌نشین بدلیل اهمیت به حفظ سنت‌ها همچنان مصارفی این چنینی حفظ گشته و بدین منظور تولید می‌شود. »
نوغانداران رامیان و مینودشت با استفاده از تکنولوژی بسیار ساده به بافت‌های پارچه‌های ابریشمی به منظور تهیه لباس زنانه ، چادرشب، روسری و دستمال می‌پردازند. طی دهه‌های گذشته با رواج پارچه‌های مصنوعی ارزان قیمت و گران‌قیمت بودن لباس‌های ابریشمی برای زنان تنها به عنوان یک زینت سنتی و ارزشمند تنها در مراسم عروسی استفاده می‌شود و کارگاه‌های ابریشم‌بافی روستایی تنها به بافت چادرشب و دستمال ابریشمی مشغول هستند.
هم اکنون نخستین موزه این شهرستان در بنای قدیمی شهرداری که مربوط به دوره پهلوی است، پس از مرمت . بازسازی و تجهیز راه‌اندازی شده و آثارعظیم تاریخی و طبیعی و مردمی با فرهنگ کهن از محوطه‌های تاریخی تپه بازگیر، دشت حلقه و هنرهای‌سنتی و صنایع‌دستی متنوع به ویژه ابریشم بافی که بومی این منطقه است، به نمایش درآمده است.

 http://www.qchto.ir/ فرهنگی قزوین میراث